گیاهان دارویی (medicinal herbs – medicinal plant) از اولین دوران تاریخ، کشف و در طب سنتی مورد استفاده قرار گرفته اند. گیاهان صدها ترکیب شیمیایی را برای عملکردهای مختلف از جمله دفاع و محافظت در برابر حشرات، قارچ‌ها، بیماری‌ها و پستانداران گیاه‌خوار سنتز می‌کنند.
تاریخچه گیاهان دارویی:
قدیمی‌ترین سوابق تاریخی گیاهان از تمدن سومریان یافت می‌شود، جایی که صدها گیاه دارویی از جمله تریاک در لوح‌های گلی ذکر شده است. 3000 سال قبل از میلاد پاپیروس Ebers از مصر باستان، c. 1550 قبل از میلاد، بیش از 850 داروی گیاهی را توصیف می کند. پزشک یونانی دیوسکوریدس که در ارتش روم کار می کرد، بیش از 1000 دستور العمل دارویی را با استفاده بیش از 600 گیاه دارویی در De materia medica، c. 60 بعد از میلاد؛ این اساس فارماکوپه ها را برای حدود 1500 سال تشکیل داد.
بیوشیمی در گیاهان دارویی:
تحقیقات دارویی گاهی اوقات از اتنوبوتانی برای جستجوی مواد فعال دارویی استفاده می کند و این رویکرد صدها ترکیب مفید را به دست آورده است. این ها شامل داروهای رایج آسپرین، دیگوکسین، کینین و تریاک است. ترکیبات موجود در گیاهان انواع مختلفی دارند، اما بیشتر آن ها در چهار کلاس اصلی بیوشیمیایی قرار دارند: آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، پلی فنل ها و ترپن ها.
برداشت ایمن گیاهان دارویی در جهان:
گیاهان دارویی به طور گسترده در جوامع غیر صنعتی مورد استفاده قرار می گیرند، عمدتاً به این دلیل که به آسانی در دسترس و ارزان تر از داروهای مدرن هستند. ارزش صادرات جهانی سالانه هزاران نوع گیاه با خواص دارویی 60 میلیارد دلار آمریکا در سال برآورد شد و با نرخ 6 درصد در سال در حال رشد است.
در بسیاری از کشورها، مقررات کمی در مورد طب سنتی وجود دارد، اما سازمان بهداشت جهانی شبکه ای را برای تشویق استفاده ایمن و منطقی هماهنگ می کند. بازار گیاهان دارویی به دلیل تنظیم ضعیف و حاوی محصولات شبه علم و دارونما بدون هیچ تحقیق علمی برای حمایت از ادعاهای پزشکی مورد انتقاد قرار گرفته است.
عوامل اصلی در تهدید برداشت گیاهان دارویی:
گیاهان دارویی هم با تهدیدات عمومی مانند تغییر اقلیم و تخریب زیستگاه و هم با تهدید خاص جمع آوری بیش از حد برای تامین تقاضای بازار مواجه هستند.
آمار گونه های دارویی:
گیاهان دارویی به منظور حفظ سلامتی، برای یک بیماری خاص یا هر دو، چه در طب مدرن و چه در طب سنتی استفاده می‌شوند. سازمان غذا و کشاورزی در سال 2002 تخمین زد که بیش از 50000 گیاه دارویی در سراسر جهان استفاده می شود.
مزایای گیاهان دارویی:
گیاهان دارویی ممکن است سه نوع فایده اصلی داشته باشند:
سلامتی برای افرادی که آنها را به عنوان دارو مصرف می کنند.
مزایای مالی برای افرادی که آن ها را برای فروش برداشت، فراوری و توزیع می کنند.
جامعه، مانند فرصت های شغلی، درآمد مالیاتی، و نیروی کار سالم تر.
با این حال، کشت و پرورش گیاهان یا عصاره‌هایی که دارای کاربردهای دارویی بالقوه هستند، به دلیل شواهد علمی ضعیف، شیوه‌های ضعیف در فرآیند تولید دارو و تامین مالی ناکافی، کمرنگ می‌شود.
بررسی ترکیبات شیمیایی در گیاهان دارویی:
همه گیاهان دارویی ترکیبات شیمیایی تولید می کنند که به آن ها مزیت تکاملی می دهد، مانند دفاع در برابر گیاهخواران یا به عنوان مثال اسید سالیسیلیک که به عنوان یک هورمون در دفاع از گیاهان سنتز می شود. این مواد در گیاهان دارویی، در صورت تایید علمی، مبنای علمی استفاده از آن ها در پزشکی مدرن است.
به عنوان مثال، نرگس حاوی 9 گروه از آلکالوئیدها از جمله گالانتامین است که دارای مجوز برای استفاده در برابر بیماری آلزایمر است. آلکالوئیدها تلخ مزه و سمی هستند و در قسمت هایی از گیاه مانند ساقه که بیشتر توسط گیاهخواران خورده می شود، متمرکز شده اند. آن ها همچنین ممکن است در برابر انگل ها نقش حفاظتی داشته باشند.
فایتوکمیکالهای گیاهان دارویی:
آلکالوئیدها مواد شیمیایی تلخ مزه ای هستند که در طبیعت بسیار گسترده و اغلب سمی هستند که در بسیاری از گیاهان دارویی یافت می شوند. داروهای طبقات مختلف عبارتند از: آتروپین، اسکوپولامین و هیوسیامین (همه از گل شب)، طب سنتی بربرین (از گیاهانی مانند بربری و ماهونیا)، کافئین (قهوه)، کوکائین (کوکا)، افدرین (افدرا)، مورفین. (خشخاش)، نیکوتین (تنباکو)، رزرپین (Rauvolfiaserpentina)، کینیدین و کینین (Cinchona)، وینکامین (Vinca minor) و وین کریستین (Catharanthus roseus).
گیاهان دارویی در تنش های زیستی و غیر زیستی:
گیاهان دارویی نیز مانند سایر گیاهان تحت تأثیر تنش زیستی و غیر زیستی قرار می گیرند. دسته دوم شامل انواعی از عوامل استرس زا مانند خشکسالی، سیل، شوری، دمای شدید (گرم و همچنین سرد)، اشعه ماوراء بنفش، آلاینده های گازی، فلزات سنگین و متالوئیدها، کمبود مواد مغذی و آفت کش ها و غیره است. دوزهای پایین این تنش‌ها فعالیت‌های متابولیکی را در گیاهان تحریک می‌کنند، اما دوزهای بالاتر با محدود کردن پتانسیل ژنتیکی، رشد، فتوسنتز، ظرفیت متابولیک و عملکرد بر عملکرد کلی گیاه تأثیر منفی می‌گذارد.
این تنش ها همچنین رادیکال های آزاد مانند یون های سوپراکسید و پراکسید تولید می کنند که منبع آسیب به سیستم های مختلف گیاهی است. تقریباً تمام تنش‌های غیرزیستی به دستگاه فتوسنتزی در سطوح مختلف سازمان آن مانند فراساختار کلروپلاست و رنگدانه‌ها، لیپیدها و ترکیب پروتئین آسیب می‌رسانند.
تولید و توزیع نسبی فتوسنتات بر رشد و نمو، صفات مورفولوژی و بیوسنتز متابولیت های ثانویه (SMs) در گیاهان آسیب دیده تأثیر می گذارد. تنوع در کیفیت و غلظت SMها در گیاهان دارویی معنی زیادی دارد، زیرا خواص این گیاهان در واقع به این متابولیت ها بستگی دارد. با این حال، بیشتر گیاهان با استفاده از مکانیسم‌های دفاعی کافی و پتانسیل مقاومت از طریق واکنش‌های سلولی و مولکولی یکپارچه، از اثر نامطلوب عوامل تنش زا ممانعت می‌کنند.
متابولیسم اولیه و متابولیسم ثانویه:
متابولیسم اولیه در یک گیاه شامل تمام مسیرهای متابولیکی است که برای بقای گیاه ضروری است. متابولیت های اولیه ترکیباتی هستند که مستقیماً در رشد و نمو یک گیاه نقش دارند در حالی که متابولیت های ثانویه ترکیباتی هستند که در سایر مسیرهای متابولیک تولید می شوند که اگرچه مهم هستند اما برای عملکرد گیاه ضروری نیستند.
با این حال، متابولیت های ثانویه گیاهی در دراز مدت، اغلب برای اهداف دفاعی مفید هستند و ویژگی هایی مانند رنگ را به گیاهان می دهند. متابولیت های ثانویه گیاهی نیز در سیگنال دهی و تنظیم مسیرهای متابولیک اولیه استفاده می شوند. هورمون های گیاهی، که متابولیت های ثانویه هستند، اغلب برای تنظیم فعالیت متابولیک در سلول ها و نظارت بر رشد کلی گیاه استفاده می شوند.
متابولیت های اولیه و ثانویه گیاهی:
متابولیت های اولیه ترکیباتی هستند که با عملکردهای ضروری سلولی مرتبط هستند. بنابراین، آن ها در همه گیاهان یافت می شوند. در مقابل، متابولیت های ثانویه عملکردهای بسیار ویژه تری دارند. آنها اغلب گونه های خاص هستند و می توانند تحت شرایط زیادی غیر قابل استفاده باشند. با این وجود، اساس اکثر متابولیت های ثانویه محصولات جانبی یا واسطه های متابولیسم اولیه هستند.
متابولیت های ثانویه به طور کلی تناسب گیاه را افزایش نمی دهند، اما در محیط طبیعی، ممکن است برای بقا و تولید مثل ضروری باشند. بنابراین آن ها عمدتاً در شرایط کنترل شده برای یک هدف خاص مانند دفاع در برابر پاتوژن ها و گیاهخواران، بهبود تحمل به تنش های غیر زیستی، جذب حشرات و حیوانات برای لقاح و یا پراکندگی بذر یا دفع تغذیه کننده های ناخواسته ساخته می شوند.
برخی از متابولیت های ثانویه مانند فنیل پروپانوئیدها از گیاهان در برابر آسیب اشعه ماوراء بنفش محافظت می کنند. اثرات بیولوژیکی متابولیت های ثانویه گیاهی برای انسان ها از زمان های قدیم شناخته شده است. گیاه Artemisia annua که حاوی آرتمیسینین است، بیش از دو هزار سال پیش به طور گسترده در طب سنتی چینی مورد استفاده قرار گرفته است.
نتیجه گیری:
گیاهان قادر به تولید و سنتز گروه های متنوعی از ترکیبات آلی هستند و به دو گروه عمده تقسیم می شوند: متابولیت های اولیه و ثانویه. متابولیت های ثانویه واسطه های متابولیکی یا محصولاتی هستند که برای رشد و زندگی گیاهان مولد ضروری نیستند، بلکه برای برهمکنش گیاهان با محیط خود مورد نیاز هستند و در پاسخ به استرس تولید می شوند. خواص آنتی بیوتیکی، ضد قارچی و ضد ویروسی آنها در برابر عوامل بیماری زای گیاهان دارویی محافظت می کند.
نویسنده:
مهندس فائقه اصانلو
09904823436
09103218554
